Το αίνιγμα της ελευθερίας και η μαριονέτα

του Ν. Σεβαστάκη, από Το Βήμα

Η ελευθερία ήταν και παραμένει ένα αίνιγμα της σκέψης. Από τη μια, βρίσκουμε την ιδέα μιας ανθρώπινης βούλησης σχεδόν προγραμματισμένης από χίλιους δυο φυσικούς καθορισμούς και εξαρτήσεις, και, από την άλλη, το όνειρο για αποδέσμευση από τη «βία» των αναγκών. Η ανακουφιστική ιδέα μιας κοσμικής Μοίρας ήλθε συχνά σε αντιπαράθεση με την εμπιστοσύνη στη δύναμη της σκέψης και στην επινοητικότητα της ανθρώπινης συνείδησης. Ολα αυτά έγιναν το θέατρο για μια προαιώνια θεολογική, φιλοσοφική και κοινωνιολογική έριδα που τις τελευταίες δεκαετίες έχει και άλλους διεκδικητές: τις νευροεπιστήμες, τη σύγχρονη γενετική έρευνα και τις εφαρμογές της.

Ο John Gray, ομότιμος καθηγητής Ευρωπαϊκής Σκέψης στο LSE και δημοφιλής δημόσιος στοχαστής, παραδίδει εδώ ένα βιβλίο όπου πολλά σημαντικά ερωτήματα παίρνουν τη μορφή ενός ταξιδιωτικού πλου σε ιδέες, επιχειρήματα και ισχυρές περιγραφές. Ο Γκρέι συνομιλεί με κείμενα που με τη σειρά τους εξετάζουν πλευρές του θέματος της ελευθερίας αλλά αγκαλιάζουν και πολύ ευρύτερα ζητήματα. Σε αυτόν τον πλου η αφετηρία δίνεται από το δοκίμιο του γερμανού ρομαντικού συγγραφέα Χάινριχ φον Κλάιστ για το κουκλοθέατρο και οι σταθμοί της περιλαμβάνουν τον ιταλό ποιητή και φιλόσοφο Λεοπάρντι, τον Χομπς, τον Μπρούνο Σουλτς, τον Γκι Ντεμπόρ ή τον μείζονα συγγραφέα της επιστημονικής φαντασίας Φίλιπ Κ. Ντικ. Πληθώρα λογοτεχνικών και στοχαστικών πηγών χρησιμεύουν εδώ όχι ως συμβατικό τεκμηριωτικό υλικό αλλά ως τα κύρια οικοδομικά υλικά των συλλογισμών του Γκρέι.

Ενας στοχασμός όμως που τολμά να πηγαινοέρχεται από τον αρχαίο γνωστικισμό στον Σολάρις του Στάνισλαβ Λεμ και από τον Πλάτωνα στις κυβερνομηχανές μπορεί ανά πάσα στιγμή να εκτροχιαστεί. Η ευρυμάθεια, το παιχνίδι των παραθεμάτων και η κάπως χαλαρή από κεφάλαιο σε κεφάλαιο ανάπτυξη θεμάτων ενέχουν πάντα το ρίσκο να μη γίνουν κατανοητά η δεσπόζουσα αγωνία και ο κεντρικός θεματικός πυρήνας ενός βιβλίου που δεν είναι μια συλλογή δοκιμίων αλλά ένα ενιαίο δοκίμιο.

Αυτός ο κίνδυνος αποτρέπεται όχι μόνο από την αναμφισβήτητη αφηγηματική τέχνη του συγγραφέα αλλά και από την ύπαρξη του κεντρικού καμβά. Για τον Γκρέι η μοντέρνα κοσμική σκέψη στον πυρήνα της επαναβεβαιώνει την κληρονομιά του γνωστικισμού, ενός συνόλου φιλοσοφικο-θρησκευτικών αντιλήψεων που διακινήθηκαν στις απαρχές της χριστιανικής εποχής, στο όριο ανάμεσα στη σοφία των Αρχαίων και στη γραμμική και προοδευτική σύλληψη του ιστορικού χρόνου όπως την εγκαινίασε η ιουδαιο-χριστιανική παράδοση. Στο κέντρο του γνωστικισμού ήταν η πίστη πως η γνώση θα απολυτρώσει τον άνθρωπο και πως το αμάρτημα του Αδάμ και της Εύας να φάνε τον απαγορευμένο καρπό δεν ήταν αμάρτημα αλλά το πρώτο βήμα προς την ελευθερία. Ο απώτερος ορίζοντας των γνωστικών πηγών είναι η προσδοκία αποδέσμευσης από τον υλικό κόσμο ενός «κακού Δημιουργού» και η κατάκτηση μιας ανώτερης μορφής σοφίας. Με τα λόγια του Γκρέι η μαριονέτα ονειρεύεται να πετάξει και να κατακτήσει μια υψηλότερη μορφή συνείδησης. Ο συγγραφέας, συνομιλώντας σταθερά με τον ειρωνικό σκεπτικισμό του δασκάλου του Ησαΐα Μπερλίν, θεωρεί πως πολλά από τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου οφείλονται σε αυτό το απόθεμα γνωστικής ουτοπίας και στην επιθυμία για έλεγχο και κάθαρση του βέβηλου κόσμου.

Η μετάβαση στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και οι πειραματισμοί για τη συνθήκη του «μετα-ανθρώπου», η γενετική μηχανική και όλες οι άλλες τεχνολογίες επιδιόρθωσης και ανακατασκευής των σωμάτων και της ίδιας της ψυχικής υποκειμενικότητας, φαίνεται να εντάσσονται στον ορίζοντα αυτού του γνωστικού μυστικισμού. Το επιχείρημα του Γκρέι αντλεί πολλά από μια παλαιότερη κριτική στις κοσμικές πολιτικές θρησκείες και στις λογικές «τελειοποίησης του ανθρώπινου γένους». Αυτές οι επικρίσεις στον ριζοσπαστικό Διαφωτισμό και στα παρακλάδια του (όπως ο μαρξισμός) είχαν διερωτηθεί για τις βλαπτικές συνέπειες που έχει ένας συνδυασμός επιστημονισμού και κοινωνικών ουτοπιών για την ελευθερία. Η διαφορά είναι πως η βεντάλια των προβληματικών επιγόνων του γνωστικισμού δεν περιλαμβάνει πια μόνο τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του εικοστού αιώνα αλλά και πολλές πτυχές της σημερινής, καπιταλιστικής Δύσης. Αυτό τουλάχιστον υπονοεί η ζοφερή ματιά που ρίχνει ο Γκρέι στο παρόν. Για τον ίδιο, οι προσπάθειες που καταβάλλει ο σύγχρονος κόσμος είτε να εξημερώσει είτε να εξορίσει το κακό και την αρνητικότητα συμβάλλουν σε νέες μορφές δυστυχίας και κακής συνείδησης. Στις μη δυτικές, προνεωτερικές κοινωνίες η βία και η ωμότητα ενσωματώνονταν μέσα από τελετουργικές θυσίες. Για τον συγγραφέα το σημερινό πρόβλημα είναι ότι αναπτύσσονται τεχνικές ελέγχου «πολύ πιο επεμβατικές από εκείνες που χρησιμοποιούσαν οι παραδοσιακές τυραννίες».Ο Γκρέι φαίνεται να παίρνει στα σοβαρά τη ριζοσπαστική ανθρωπολογική και πολιτική κριτική της σύγχρονης Δύσης. Αφιερώνει ένα κεφάλαιο στο Πανοπτικόν του Τζέρεμι Μπένθαμ και οικειοποιείται τον χαρακτηρισμό της κοινωνίας ελέγχου και τη σημασία της επιτήρησης. Ενώ δεν συμμερίζεται τις υποθέσεις των ριζοσπαστικών φιλοσόφων που αμφισβητούν την ανθρωπολογία του Homo neoliberalis, συναντά, μέσα από τον ιδιαίτερο συντηρητικό του πεσιμισμό, κάποιες από τις διαισθήσεις τους. Δεν βλέπει ωστόσο κάποια λύση στην «εξωτερική» ελευθερία, σε κάποιο πρόγραμμα χειραφέτησης προσανατολισμένο στην εκπλήρωση των δυνατοτήτων του ανθρώπινου είδους.

Η σκέψη του κατευθύνεται προς την εσωτερική ελευθερία που την ερμηνεύει πολύ διαφορετικά από τους Γνωστικούς. Αντί να προσδοκά την υπέρβαση περιορισμών και εμποδίων, η εκδοχή του Γκρέι ξεκινά από τη διαπίστωση πως ο ανθρώπινος κόσμος δεν βελτιώνεται. Η συμφιλίωση με τις παλινωδίες και τις ελλείψεις του νοήματος και η ελευθέρωση μέσα από την «πτώση στη γη» και όχι με την άνοδο στους ουρανούς περιγράφουν αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε μια ηθική της περατότητας. Ο Γκρέι αφηγείται με χάρη και σπιρτάδα τα αδιέξοδα της «μαριονέτας» και τις μετεξελίξεις της ανθρώπινης αυταπάτης χωρίς να σπεύδει σε κάποιο βολικό πολιτικό συμπέρασμα. Οι ιδέες μπορεί εν τέλει να προσφέρουν ευχαρίστηση και πνευματική ανταμοιβή – ακόμα και αν δείχνουν προς έναν κόσμο χωρίς μεγάλα περιθώρια σωτηρίας.

Ο κ. Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.

The post Το αίνιγμα της ελευθερίας appeared first on Εκδόσεις Οκτώ.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση που συγκλόνισε τον κόσμο

του Βιστωνίτη Αναστάση, από Το Βήμα

Αναρίθμητες σελίδες έχουν γραφτεί για την Οκτωβριανή Επανάσταση (η οποία σύμφωνα με το γρηγοριανό ημερολόγιο δεν ξέσπασε τον Οκτώβριο αλλά στις 7 Νοεμβρίου του 1917) και το ερώτημα είναι αν κάτι νέο θα μπορούσε να προστεθεί στα όσα ως τώρα έχουν καταγραφεί και αναλυθεί από την πλευρά τόσο των Ρώσων όσο και των Δυτικών. Το αρχειακό υλικό όμως στο οποίο απέκτησαν πρόσβαση μετά την περεστρόικα του Γκορμπατσόφ οι ιστορικοί τούς έδωσε τη δυνατότητα να μελετήσουν το σοβιετικό σύστημα από τις απαρχές του ως την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Οσον αφορά ωστόσο τα γεγονότα καθαυτά που οδήγησαν στην επανάσταση και στην κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους δεν προστέθηκε επί της ουσίας τίποτε που δεν το γνωρίζαμε. Εκτός βέβαια από το ότι έχουμε ένα νέο φαινόμενο: αρκετοί – και ανάμεσά τους κάποιοι επιφανείς, όπως ο νομπελίστας ποιητής Γιόζεφ Μπρόντσκι – έχουν υποστηρίξει πως δεν επρόκειτο για επανάσταση αλλά για ένα καλά οργανωμένο πραξικόπημα.

Άλλαξε τον ρου της Ιστορίας

Βέβαια, το ότι ο Οκτώβριος του 1917 άλλαξε τον ρου της Ιστορίας είναι γεγονός που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Γι’ αυτό και το ευσύνοπτο βιβλίο του Ρόμπερτ Σέρβις, ομότιμου καθηγητή της Ρωσικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και μέλους της Βρετανικής Ακαδημίας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο, ιδίως για τη νεότερη γενιά των αναγνωστών που θέλει να σχηματίσει μιαν αρκετά εμπεριστατωμένη εικόνα για τα γεγονότα της εποχής. Είναι όμως χρήσιμο και για έναν άλλον λόγο: καλύπτει και μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο. Δεκατρία χρόνια πριν από το 1917 και δέκα χρόνια κατόπιν. Οπως υποστήριξε ο ίδιος, «διευρύνοντας το φάσμα της έρευνας μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα την επανάσταση».

Τα χρόνια που προηγήθηκαν, από το 1900 ως το 1917, προετοίμασαν την επανάσταση. Για την ακρίβεια όμως, μέσα σε εκείνη τη χρονιά είχαμε στην πραγματικότητα δύο επαναστάσεις: τον Φεβρουάριο εκείνης της χρονιάς κλονίζεται η αυτοκρατορία των Ρομανόφ και δύο μήνες αργότερα πέφτει. Δημιουργείται μια συμμαχία φιλελευθέρων και σοσιαλιστών που αποδείχθηκε τελείως ανεπαρκής να αντιμετωπίσει το χάος που επικρατούσε στη Ρωσία, η οποία επιπλέον είχε εμπλακεί σε έναν καταστροφικό πόλεμο εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων. Η ζωή εκείνης της κυβέρνησης δεν θα ξεπερνούσε τους επτά μήνες, ώσπου ο ηγέτης των μπολσεβίκων, ο Βλαδίμηρος Λένιν, θα έριχνε το σύνθημα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ» και οι μπολσεβίκοι θα καταλάμβαναν την εξουσία.

Ο υπόλοιπος κόσμος δεν θα αντιλαμβανόταν αμέσως τη σημασία αυτού του γεγονότος, το οποίο δεν περιοριζόταν φυσικά στα όσα συνέβαιναν στους δρόμους της Πετρούπολης (παρόμοια γεγονότα είχαν συμβεί και κατά το παρελθόν) αλλά στη νέα πραγματικότητα που έφερναν οι μπολσεβίκοι στην παγκόσμια σκηνή. Διατάγματα που ανέτρεπαν την κοινωνική τάξη εκδόθηκαν σε χρόνο μηδέν. Για πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά μια κυβέρνηση που αποτελούνταν αμιγώς από σοσιαλιστές καταλάμβανε την εξουσία.

Αυτοαποκαλούνταν κομμουνιστές

Οι μπολσεβίκοι ήταν πολύ πιο ριζοσπαστικοί από τους σοσιαλιστές που είχαν συμμαχήσει με τους φιλελεύθερους. Μάλιστα, για να τονίσουν τη διαφορά τους άρχισαν να αυτοαποκαλούνται κομμουνιστές. Αυτό όμως που τους ξεχώριζε ήταν το ότι πίστευαν πως η Ιστορία βρισκόταν με το μέρος τους. Με την έννοια αυτή η ανθρωπότητα εισερχόταν σε μια νέα εποχή και δεν είναι τυχαίο που η επανάστασή τους στη συνείδηση των ριζοσπαστών αριστερών παγκοσμίως λειτουργούσε ως παράδειγμα και σε μεγάλο βαθμό ως πρότυπο.

Ο Σέρβις υποστηρίζει πως οι περισσότεροι τότε εκτός Ρωσίας πίστευαν ότι το καθεστώς δεν θα επιβίωνε και πως οι ίδιοι οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωσή του ήταν η υποστήριξή τους από αλλού και κάποιοι, όπως ο Τρότσκι, ότι θα ήταν το προοίμιο για την παγκόσμια επανάσταση.

Η σύγκρουση αργότερα του Τρότσκι με τον Στάλιν επιβεβαίωνε, κατά κάποιον τρόπο, τα όσα λέει ο Σέρβις – αν και το βιβλίο του σταματά στο 1927, τρία χρόνια μετά τον θάνατο του Λένιν. Ο συγγραφέας υποστηρίζει επιπλέον πως ο φόβος του κομμουνισμού επέδρασε στο να εγκαθιδρυθούν στην Ευρώπη κατά τον Μεσοπόλεμο αυταρχικά και φασιστικά καθεστώτα. Αυτό όμως είναι ένα ζήτημα πολύ πιο περίπλοκο. Το γεγονός ότι το σοβιετικό καθεστώς υπήρξε για αρκετά χρόνια το πρότυπο το οποίο ακολουθούσαν σε γενικές γραμμές τα νέα κομμουνιστικά κράτη τα οποία είχαν δημιουργηθεί μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχει μια ακόμα σημασία: η Οκτωβριανή Επανάσταση θα επηρέαζε το μέλλον με πολλούς τρόπους (αν και όχι στο βάθος χρόνου που πίστευαν οι μπολσεβίκοι) – και άρα αποτελεί ειδοποιό γνώρισμα μιας ορισμένης κατηγορίας της νεωτερικότητας. Και αυτό το τονίζει ο Σέρβις, ο οποίος ως γνήσιος ιστορικός δεν εξιδανικεύει αλλά ούτε και δαιμονοποιεί τους μπολσεβίκους εκείνης της εποχής.

Η ελληνική μετάφραση ακολουθεί την τέταρτη έκδοση του βιβλίου που η αρχική του μορφή αναθεωρήθηκε από τον συγγραφέα, ο οποίος έλαβε υπόψη τα στοιχεία που από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 άρχισε να φέρνει στο φως η νεότερη έρευνα. Το βασικό συμπέρασμα ωστόσο μπορεί να συνοψιστεί σε μια παρατήρηση: οι μπολσεβίκοι επιχείρησαν να δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία πάνω στα ερείπια μιας αυτοκρατορίας. Εχοντας νικήσει στον εμφύλιο πόλεμο πίστεψαν ότι κάτι τέτοιο ήταν εφικτό. Την πίστη τους την ενίσχυε και το γεγονός ότι μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση άρχισαν να δημιουργούνται κομμουνιστικά κόμματα σε όλον τον κόσμο. Για χρόνια η ΕΣΣΔ κρινόταν, πολλές φορές και από τους αντιπάλους της, με τους δικούς της όρους – και αυτό δεν οφειλόταν μόνο στο σύστημα της οργανωμένης προπαγάνδας αλλά και στο γεγονός ότι εκείνη η επανάσταση είχε δημιουργήσει ένα καθεστώς που επηρέαζε τις παγκόσμιες εξελίξεις από θέση ισχύος.

Το βιβλίο του Ρόμπερτ Σέρβις, για τον μέσο αναγνώστη που θέλει να είναι ενημερωμένος, έχει επομένως και μια επιπλέον σημασία. Μας βοηθά να κατανοήσουμε τον κόσμο που ζούμε. Το αν το ιστορικό κληροδότημα είναι επαχθές δεν αποτελεί αιτία να το παραμερίζει κανείς – πόσω μάλλον να το αγνοεί. Δεν είναι επομένως μόνο «οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» (όπως λέει ο τίτλος του διάσημου βιβλίου του Τζον Ριντ), αλλά μια ολόκληρη ιστορική περίοδος, και κυρίως το «μετά» το 1917 μέσα από τις ποικίλες μεταμορφώσεις του.

The post Η Οκτωβριανή Επανάσταση appeared first on Εκδόσεις Οκτώ.

Οι δικοί μας “Καταραμένοι”

της Δήμητρας Τζανάκη, από το περιοδικό Αναγνώστης

Θα σας θυμίσω ότι οι καταραμένοι ποιητές (γαλλικά: poètes maudits), όπως κατοχυρώθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα από τον Αλφρέντ ντε Βινύ (Alfred Victor, Comte de Vigny) στο δραματουργικό του έργο, Stello, είναι ποιητές που διάγουν τη ζωή τους έξω από τα κοινωνικά πλαίσια ή ακόμα και εναντίον αυτών. Η κατάχρηση αλκοόλ  και ναρκωτικών, η τρέλα, το έγκλημα, η βία, και γενικά κάθε μη αποδεκτή κοινωνικά πράξη, όπως και ο πρόωρος θάνατος, αποτελούν τυπικά γνωρίσματα της βιογραφίας ενός καταραμένου ποιητή.

O Κώστας Κατσάπης μάς παρασύρει και μας τοποθετεί στην ελληνική πραγματικότητα, σε κάτι που δεν έχει ειπωθεί και, μάλιστα, με τρόπο που δεν αφήνει περιθώριο να πάρουμε ανάσα: Ορίστε, μας λέει, αυτοί είναι οι δικοί μας καταραμένοι αυτόχειρες, μικρο-εγκληματίες, παιδεραστές, βιτριολίστριες, μοιχοί, που έζησαν σε αυτό που σήμερα τολμά να μας παρουσιάζεται ως η χρυσή δεκαετία του 1960.

Κοντολογίς, κεντρική θέση στη θεματική του βιβλίου του έχουν, όπως αποδεικνύει άλλωστε και ο τίτλος, οι καταραμένοι. Στη συνέχεια, κεντρικό ρόλο αναλαμβάνει το ίδιο το «συμβάν»: η δεκαετία του 1960. Συμβάν μιας χρονικότητας, που ο Κώστας Κατσάπης το παρουσιάζει, όχι άδικα, ως το λούνα παρκ μιας μνήμης, μιας και με τρόπο αυθαίρετο, το διαδίκτυο μας έχει κατακλύσει με μια πλημμυρίδα νοσταλγίας για αυτήν τη «Χρυσή Εποχή». Ερχόμενος αντιμέτωπος με μια τέτοια ανάγνωση, ο συγγραφέας θα υπογραμμίσει, εξ’ αρχής,  ότι η μεθοδολογία του δεν αποβλέπει στο να αναπαράγει ένα πανομοιότυπο ανάγνωσμα, αλλά, λαμβάνοντας ως σημείο εκκίνησης τα μονόστηλα του Τύπου και τα αστυνομικά δελτία από έξι αθηναϊκές συνοικίες, στοχεύει να αναδείξει το αντίθετο· εντοπίζει δηλαδή τα συμβάντα όχι ως εξαιρέσεις, αλλά ως το πλαίσιο ενός αιτιοκρατικού δεσμού που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και τον τρόπο κατανόησης της ζωής. Έτσι, σε μια εποχή κατά την οποία κορυφώνεται ο ανένδοτος Αγώνας, την επαύριον της δολοφονίας του Λαμπράκη, η μεθοδολογία που προτείνει ο συγγραφέας δεν αποτελεί παρά ένα εργαλείο κατανόησης του αόρατου. Το βιβλίο δεν μας αφήνει περιθώρια: «Στην περίπτωση της ιστορίας των συμπεριφορών και των νοοτροπιών, για να κατανοήσουμε την κοινωνία [του εξήντα] οφείλουμε να καταστήσουμε ορατό το αόρατο».

Το ορατό αναδεικνύεται απλόχερα, μέσα από τα αστυνομικά δελτία τα οποία μεταφέρουν στον αναγνώστη σκηνές βίας, πλάνης, μοιχείας και ολοένα και περισσότερες αντίστοιχες σκηνές που συσσωματώνουν τις σχέσεις άνδρας-γυναίκα, παιδί/έφηβος-άνδρας, πλούτος-φτώχεια, εμπόρευμα-εργασία. Ωστόσο, γνωρίζοντας τη γραφή του Κώστα Κατσάπη, τούτη η καταγραφή δεν επιδιώκει να διασφαλίσει την πρόσβασή μας στις πρακτικές ειδημόνων, αλλά μας παροτρύνει να τολμήσουμε να διαβάσουμε με ακρίβεια μια κυριολεκτικά ματωμένη ιστορία δίωξης ενάντια στην ανθρώπινη επιθυμία των καταραμένων. Μια ιστορία δίωξης της ανθρώπινης επιθυμίας από τους εκάστοτε ειδήμονες και —κυρίως— από μια κανονικότητα που επιμένει να μελετά τον εγκληματία, αλλά όχι το έγκλημα, εμμένοντας σε μια προσπάθεια ανάδειξης της αλήθειας μέσα από στατιστικές. Εξάλλου, ο συγγραφέας δεν μασάει τα λόγια του: «η στατιστική είναι ο ασφαλέστερος τρόπος να πει κανείς ψέμματα».

Η εξιστόρηση ξεκινά με τους αυτόχειρες και στον πυρήνα ενός τέτοιου τραγικού συμβάντος ο συγγραφέας υπογραμμίζει τη συνάντηση δύο βασικών στοιχείων: αφενός, την απεδαφικοποιημένη ζωή («η αυτοκτονία ήταν η πρέπουσα ‘τιμωρία’ για έναν άνθρωπο που συμπεριφερόταν με χαρακτηριστική ανευθυνότητα»)[1] και, αφετέρου, την υποχρέωση των συγγενών να εξασφαλίσουν την περιώνυμη «ιατρική βεβαίωση που να αποδεικνύει ότι ο άνθρωπός τους έπασχε από ψυχολογικά προβλήματα». [2] Μια τέτοια βεβαίωση, ενώ ήταν το απαραίτητο μέσο για να επιτραπεί στους συγγενείς του αυτόχειρα να θάψουν τον άνθρωπό τους,  ταυτόχρονα μετατρεπόταν σε μόνιμο στίγμα για αυτούς. Ένα στίγμα το οποίο αποκάλυπτε ότι ο παθογόνος κυνόδοντας ανήκε —κατά κύριο λόγο— σε αυτό το ιδιαίτερο είδος εκφυλισμένων, στον «εξ ανήθικης» μητρός απόγονο, οποίος, ταυτόχρονα, βρισκόταν μέσα στη φτώχεια, την παραβατικότητα, την εξαθλίωση, στοιχεία που φυσικά όλα αναγόντουσαν αποκλειστικά στη μητέρα.

Έτσι, μέσα από την ανάλυση των καταραμένων, ανακαλύπτεται η γειτονιά, η τάξη και η περιοχή, στις οποίες τα υποκείμενα αυτά, τα καταραμένα από το στίγμα, έρμαια του ευνουχισμού τους από τη μητέρα, ζουν και μετρούν τη ζωή τους μέσα από «μια χούφτα δολάρια», επαίτες και αλήτες των ορμών τους, πάντα σύμφωνα με τον κυρίαρχο βιοϊατρικό λόγο της εποχής και την εξουσία.  Έτσι, ενώ η παραβατικότητα, «δείχνει να είναι κάτι το δομικό, μια πραγματικότητα που τροφοδοτείται από τις δύσκολες κοινωνικές συνθήκες της εποχής και τον αγώνα της επιβίωσης».[3] Όπως τονίζει ο συγγραφέας, μια τέτοια εξήγηση δεν απασχολεί τον νόμο. Στην πραγματικότητα, αυτό που προάγεται ως ερμηνεία της εν λόγω παραβατικότητας είναι η εγγενής βιαιότητα αυτών των ανθρώπων, οι οποίοι φαίνεται να πάσχουν από κάθε λογής ψυχικά νοσήματα, λόγω μιας μη-εξελιγμένης ψυχικής ενηλικίωσης. Σε αυτήν την αφήγηση, που αγγίζει ακόμα και περιπτώσεις του εγκλήματος της ανθρωποκτονίας, ο συγγραφέας  εντοπίζει τις πρώτες ρήξεις και ασυνέχειες αυτού του μύθου, λαμβάνοντας ως παράδειγμα την ιστορία του «εγκληματία» του Σειχ Σουν, Αριστείδη Παγκρατίδη. Το συμπέρασμα είναι απλό. Ο Παγκρατίδης είναι ένας άνθρωπος χωρίς όρια, αφού μεγάλωσε με μία μάνα μόνη. Ο συγκεκριμένος τρόπος ανατροφής, αποκλειστικά και μόνο από τη μάνα, αποτελεί την αιτία του ηθικού ευνουχισμού του και θα καταγγελθεί και από τον εισαγγελέα Πρωτοδικών: «Ο Παγκρατίδης, ουδεμίας τυχών επιμελείας και διαπαιδαγωγήσεως, ετράπη εις την οδόν της διαφθοράς, αποκτήσας πολλάς ανωμαλίας χαρακτήρος και διαστροφάς… Ήταν ενεργητικός ομοφυλόφιλος, ηδονοβλεψίας, κλέπτης, υπεξαιρέτης, πότης, λιποτάκτης και καταχραστής χασίς».[4] Κάτω από αυτή την αγόρευση, μπορούσε πλέον και έννομα «να τεθή εις την πόρταν του [Παγκρατίδη] η επιγραφή που έχει ο Δάντης στην Κόλασή του, στη «Θεία Κωμωδία». ‘Ξεχάστε κάθε ελπίδα όσοι μπαίνετε εδώ μέσα’».

Ο συγκεκριμένος αναλυτικός προσανατολισμός του Κώστα Κατσάπη δεν στοχεύει κυρίως στην κατανόηση, εκ μέρους του αναγνώστη, της απώλειας της ελπίδας των Καταραμένων, αλλά στη διάνοιξη μιας πολύ σημαντικής διόδου. Αυτή η δίοδος συνίσταται στην κατάδειξη των αλληλοϋποστηρίξεων που αφορούν το πλέγμα γνώσης-εξουσίας της εποχής, το οποίο καταλήγει  να ονομάζει «καταραμένους» εκείνους που πάσχουν ψυχικά, που έχουν ευνουχιστεί κάποια στιγμή στη ζωή τους, που δεν έχουν καταφέρει να ενηλικιωθούν σωστά. Αυτό άλλωστε αποτελεί και τη δικαιολογητική βάση της εμφάνισης έμφυλων και σεξουαλικών ανωμαλιών, αλλά ακόμα και της τέλεσης εγκλημάτων, από ζήλεια και μίσος προς τον Πατέρα.

Έτσι, η εξιστόρηση των σχέσεων του Παγκρατίδη γίνονται τελικά ένα είδος εξιστόρησης της ψυχικά ευνουχισμένης ζωής, της εκθηλυμένης ζωής που αφήνεται στα πάθη, τις ηδονές, τις καταχρήσεις και τα ένστικτά της. Της ζωής που δεν μορφώθηκε και για αυτό μετατράπηκε σε κτήνος, φτάνοντας στην απόπειρα του βιασμού και στο έγκλημα στο Σειχ Σουν. Υπό το πρίσμα της συσχέτισης γνώσης-εξουσίας-εφαρμογής δικαίου, ο ανήθικος βίος, η ομοφυλοφιλία, το χασίς, η πορνεία, η φτώχεια, η λιποταξία, ως στοιχεία αποδιδόμενα στον Παγκρατίδη, όλα μαζί εκφράζουν τον τεντιμποϊσμό του και φαίνονται αρκετά για να αποκρούσουν τις μαρτυρίες που τον ήθελαν αθώο για τα εγκλήματα στο Σειχ Σουν. Όπως σημειώνεται στο βιβλίο, οι καταραμένοι δεν παύουν να θυμίζουν τις «υπο-οικογενειακές τομές». Εξάλλου, σε αυτό έβρισκαν αντανάκλαση και οι στίχοι της Ρίτας Σακελλαρίου, όπως μας θυμίζει ο συγγραφέας, «Είναι γλυκό το πιοτό της αμαρτίας, ποιος είν’ αυτός που δεν λαχτάρησε να πιει, αυτή την γλύκα της κλεμμένης ευτυχίας, λίγο πολύ όλοι την έχουμε γευτεί».[5]

Φυσικά, δεν ήταν όλοι οι φτωχοί καταραμένοι. Ο κανονικός φτωχός είναι αυτός που υπομένει την πενία σαν πραγματικός άνδρας και εργάζεται για την οικογένεια του. Ο κανονικός φτωχός αποδέχεται την αστική ηθική, παντρεύεται και διαφυλάσσει την τιμή της γυναίκας του. Ο κανονικός φτωχός δεν πάσχει από ψυχικά νοσήματα. Ο κανονικός φτωχός, είτε άνδρας, είτε γυναίκα, υπακούει στην ανδρική εξουσία, έναν ρόλο που κρατά ο εκάστοτε αρχηγός και οι διάφορες εκδοχές του.

Έτσι, αν κάποιος πάρει στα χέρια του το έργο του Κώστα Κατσάπη, να μην λησμονήσει ότι είναι ένα έργο κριτικής προς την αλήθεια η οποία παρουσιάζει τη δεκαετία του ‘60 ως η χρυσή εποχή. Είναι η εξιστόρηση της δίωξης της ανθρώπινης ζωής και των ανθρώπινων σχέσεων. Το βιβλίο δεν προτείνει λύσεις, δεν προτείνει Παραδείσους, αλλά τολμά να ξανασυζητήσει το υποκείμενο και την αλήθεια, να αναρωτηθεί σχετικά με το τι είναι αυτό που συνιστά τελικά τη χρυσή εποχή.

Εξάλλου η κριτική, όπως θα σημειώσει ο Michel Foucault, «δεν έχει τη μορφή προκείμενης ενός συλλογισμού που θα κατέληγε: ‘ορίστε λοιπόν, αυτό είναι που πρέπει να γίνει’. [Αντιθέτως] Πρέπει να είναι εργαλείο για αυτούς που μάχονται, αυτούς που αντιστέκονται και δεν θέλουν πλέον αυτό που υπάρχει. Η χρήση της πρέπει να γίνεται σε διαδικασίες σύγκρουσης και αναμέτρησης, σε δοκιμές άρνησης. Δεν χρειάζεται να καθορίζει τον νόμο για τον νόμο. Δεν είναι ένα στάδιο προγραμματισμού. Είναι μια πρόκληση σε σχέση με αυτό που υπάρχει. Η κριτική, με άλλα λόγια, συνίσταται σε μια σκόπιμη ενέργεια διαμόρφωσης συνθηκών ώστε […] οι πράξεις, οι χειρονομίες και οι λόγοι που μέχρι τότε τους φαίνονταν αυταπόδεικτες να γίνουν προβληματικές, δύσκολες και επικίνδυνες».[6]

Εν κατακλείδι, ο Κώστας Κατσάπης κατάφερε να κινηθεί σε «γκρίζες ζώνες», χώνοντας το βλέμμα του στο «βολικό κενό του πατέρα», όπως θα έλεγαν οι G. Deleuze και F. Guattari, αναδεικνύοντας, αφενός, τον ηθικό πανικό που κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1960 γύρω από τον ανήθικο εγκληματικό Άλλο, έναν ρόλο που ενδύεται ο ψυχικά ευνουχισμένος. Ο Κατσάπης, αφετέρου, επιτυγχάνει να φέρει στην επιφάνεια και τη συνακόλουθη γενικευμένη αστυνόμευση των λαϊκών στρωμάτων, αφού αντί να προβληθούν οι ταξικές διακρίσεις και η αδικία ως προβληματικές προς επίλυση, ξεχύθηκε, μέσα από τις χιλιάδες ροές της εξουσίας, η ερμηνεία της συλλογικής ψυχικής εκτροπής των λαϊκών στρωμάτων, όπως αυτή καταγράφεται από τα εκατοντάδες αστυνομικά δελτία της εποχής. Έτσι, όμως, ο Κατσάπης κατάφερε να αναδείξει τους «μηχανισμούς» και τους τρόπους με τους οποίους μια τέτοια αλήθεια εισέρχεται ξανά στις σύγχρονες κοινωνίες, μέσω της ανάδυσης μιας δήθεν «χρυσής εποχής». Οι λόγοι μιας τέτοιας προβολής σαφέστατα δεν είναι τυχαίοι και, ιδωμένη υπ’ αυτό το πρίσμα και όχι μόνο,  η μελέτη της προβολής αυτής είναι πολύτιμη.

(*) Η Δήμητρα Τζανάκη είναι ​δρ Ιστορίας Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, μεταδιδακτορική ερευνήτρια ΠΕΔΔ, ΕΚΠΑ

[1] Κ. Κατσάπης, Οι καταραμένοι. Σπαράγματα Κοινωνικής Ιστορίας, Αντίδοτο στη νοσταλγία του Εξήντα, Αθήνα, Εκδόσεις Οκτώ, 2019, σ. 68.

[2] Στο ίδιο, σ. 73.

[3] Στο ίδιο, σ. 98.

[4] https://el.wikipedia.org/wiki/Αριστείδης_Παγκρατίδης [ανακτήθηκε Οκτώβριο 2020].

[5] Κ. Κατσάπης, Οι καταραμένοι. Σπαράγματα Κοινωνικής Ιστορίας, Αντίδοτο στη νοσταλγία του Εξήντα, ό.π., σ. 181.

[6] Γιάννης Καραγιάννης, Μισέλ Φουκώ. Γιατί η φυλακή; Ζητήματα μεθόδου, επιμέλεια Θανάσης Λάγιος, Αθήνα, Πλέθρον/μικρόκοσμος, 2019, σ. 22.

The post Οι δικοί μας Καταραμένοι appeared first on Εκδόσεις Οκτώ.