Το αίνιγμα της ελευθερίας και η μαριονέτα
του Ν. Σεβαστάκη, από Το Βήμα
Η ελευθερία ήταν και παραμένει ένα αίνιγμα της σκέψης. Από τη μια, βρίσκουμε την ιδέα μιας ανθρώπινης βούλησης σχεδόν προγραμματισμένης από χίλιους δυο φυσικούς καθορισμούς και εξαρτήσεις, και, από την άλλη, το όνειρο για αποδέσμευση από τη «βία» των αναγκών. Η ανακουφιστική ιδέα μιας κοσμικής Μοίρας ήλθε συχνά σε αντιπαράθεση με την εμπιστοσύνη στη δύναμη της σκέψης και στην επινοητικότητα της ανθρώπινης συνείδησης. Ολα αυτά έγιναν το θέατρο για μια προαιώνια θεολογική, φιλοσοφική και κοινωνιολογική έριδα που τις τελευταίες δεκαετίες έχει και άλλους διεκδικητές: τις νευροεπιστήμες, τη σύγχρονη γενετική έρευνα και τις εφαρμογές της.
Ο John Gray, ομότιμος καθηγητής Ευρωπαϊκής Σκέψης στο LSE και δημοφιλής δημόσιος στοχαστής, παραδίδει εδώ ένα βιβλίο όπου πολλά σημαντικά ερωτήματα παίρνουν τη μορφή ενός ταξιδιωτικού πλου σε ιδέες, επιχειρήματα και ισχυρές περιγραφές. Ο Γκρέι συνομιλεί με κείμενα που με τη σειρά τους εξετάζουν πλευρές του θέματος της ελευθερίας αλλά αγκαλιάζουν και πολύ ευρύτερα ζητήματα. Σε αυτόν τον πλου η αφετηρία δίνεται από το δοκίμιο του γερμανού ρομαντικού συγγραφέα Χάινριχ φον Κλάιστ για το κουκλοθέατρο και οι σταθμοί της περιλαμβάνουν τον ιταλό ποιητή και φιλόσοφο Λεοπάρντι, τον Χομπς, τον Μπρούνο Σουλτς, τον Γκι Ντεμπόρ ή τον μείζονα συγγραφέα της επιστημονικής φαντασίας Φίλιπ Κ. Ντικ. Πληθώρα λογοτεχνικών και στοχαστικών πηγών χρησιμεύουν εδώ όχι ως συμβατικό τεκμηριωτικό υλικό αλλά ως τα κύρια οικοδομικά υλικά των συλλογισμών του Γκρέι.
Ενας στοχασμός όμως που τολμά να πηγαινοέρχεται από τον αρχαίο γνωστικισμό στον Σολάρις του Στάνισλαβ Λεμ και από τον Πλάτωνα στις κυβερνομηχανές μπορεί ανά πάσα στιγμή να εκτροχιαστεί. Η ευρυμάθεια, το παιχνίδι των παραθεμάτων και η κάπως χαλαρή από κεφάλαιο σε κεφάλαιο ανάπτυξη θεμάτων ενέχουν πάντα το ρίσκο να μη γίνουν κατανοητά η δεσπόζουσα αγωνία και ο κεντρικός θεματικός πυρήνας ενός βιβλίου που δεν είναι μια συλλογή δοκιμίων αλλά ένα ενιαίο δοκίμιο.
Αυτός ο κίνδυνος αποτρέπεται όχι μόνο από την αναμφισβήτητη αφηγηματική τέχνη του συγγραφέα αλλά και από την ύπαρξη του κεντρικού καμβά. Για τον Γκρέι η μοντέρνα κοσμική σκέψη στον πυρήνα της επαναβεβαιώνει την κληρονομιά του γνωστικισμού, ενός συνόλου φιλοσοφικο-θρησκευτικών αντιλήψεων που διακινήθηκαν στις απαρχές της χριστιανικής εποχής, στο όριο ανάμεσα στη σοφία των Αρχαίων και στη γραμμική και προοδευτική σύλληψη του ιστορικού χρόνου όπως την εγκαινίασε η ιουδαιο-χριστιανική παράδοση. Στο κέντρο του γνωστικισμού ήταν η πίστη πως η γνώση θα απολυτρώσει τον άνθρωπο και πως το αμάρτημα του Αδάμ και της Εύας να φάνε τον απαγορευμένο καρπό δεν ήταν αμάρτημα αλλά το πρώτο βήμα προς την ελευθερία. Ο απώτερος ορίζοντας των γνωστικών πηγών είναι η προσδοκία αποδέσμευσης από τον υλικό κόσμο ενός «κακού Δημιουργού» και η κατάκτηση μιας ανώτερης μορφής σοφίας. Με τα λόγια του Γκρέι η μαριονέτα ονειρεύεται να πετάξει και να κατακτήσει μια υψηλότερη μορφή συνείδησης. Ο συγγραφέας, συνομιλώντας σταθερά με τον ειρωνικό σκεπτικισμό του δασκάλου του Ησαΐα Μπερλίν, θεωρεί πως πολλά από τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου οφείλονται σε αυτό το απόθεμα γνωστικής ουτοπίας και στην επιθυμία για έλεγχο και κάθαρση του βέβηλου κόσμου.
Η μετάβαση στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και οι πειραματισμοί για τη συνθήκη του «μετα-ανθρώπου», η γενετική μηχανική και όλες οι άλλες τεχνολογίες επιδιόρθωσης και ανακατασκευής των σωμάτων και της ίδιας της ψυχικής υποκειμενικότητας, φαίνεται να εντάσσονται στον ορίζοντα αυτού του γνωστικού μυστικισμού. Το επιχείρημα του Γκρέι αντλεί πολλά από μια παλαιότερη κριτική στις κοσμικές πολιτικές θρησκείες και στις λογικές «τελειοποίησης του ανθρώπινου γένους». Αυτές οι επικρίσεις στον ριζοσπαστικό Διαφωτισμό και στα παρακλάδια του (όπως ο μαρξισμός) είχαν διερωτηθεί για τις βλαπτικές συνέπειες που έχει ένας συνδυασμός επιστημονισμού και κοινωνικών ουτοπιών για την ελευθερία. Η διαφορά είναι πως η βεντάλια των προβληματικών επιγόνων του γνωστικισμού δεν περιλαμβάνει πια μόνο τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του εικοστού αιώνα αλλά και πολλές πτυχές της σημερινής, καπιταλιστικής Δύσης. Αυτό τουλάχιστον υπονοεί η ζοφερή ματιά που ρίχνει ο Γκρέι στο παρόν. Για τον ίδιο, οι προσπάθειες που καταβάλλει ο σύγχρονος κόσμος είτε να εξημερώσει είτε να εξορίσει το κακό και την αρνητικότητα συμβάλλουν σε νέες μορφές δυστυχίας και κακής συνείδησης. Στις μη δυτικές, προνεωτερικές κοινωνίες η βία και η ωμότητα ενσωματώνονταν μέσα από τελετουργικές θυσίες. Για τον συγγραφέα το σημερινό πρόβλημα είναι ότι αναπτύσσονται τεχνικές ελέγχου «πολύ πιο επεμβατικές από εκείνες που χρησιμοποιούσαν οι παραδοσιακές τυραννίες».Ο Γκρέι φαίνεται να παίρνει στα σοβαρά τη ριζοσπαστική ανθρωπολογική και πολιτική κριτική της σύγχρονης Δύσης. Αφιερώνει ένα κεφάλαιο στο Πανοπτικόν του Τζέρεμι Μπένθαμ και οικειοποιείται τον χαρακτηρισμό της κοινωνίας ελέγχου και τη σημασία της επιτήρησης. Ενώ δεν συμμερίζεται τις υποθέσεις των ριζοσπαστικών φιλοσόφων που αμφισβητούν την ανθρωπολογία του Homo neoliberalis, συναντά, μέσα από τον ιδιαίτερο συντηρητικό του πεσιμισμό, κάποιες από τις διαισθήσεις τους. Δεν βλέπει ωστόσο κάποια λύση στην «εξωτερική» ελευθερία, σε κάποιο πρόγραμμα χειραφέτησης προσανατολισμένο στην εκπλήρωση των δυνατοτήτων του ανθρώπινου είδους.
Η σκέψη του κατευθύνεται προς την εσωτερική ελευθερία που την ερμηνεύει πολύ διαφορετικά από τους Γνωστικούς. Αντί να προσδοκά την υπέρβαση περιορισμών και εμποδίων, η εκδοχή του Γκρέι ξεκινά από τη διαπίστωση πως ο ανθρώπινος κόσμος δεν βελτιώνεται. Η συμφιλίωση με τις παλινωδίες και τις ελλείψεις του νοήματος και η ελευθέρωση μέσα από την «πτώση στη γη» και όχι με την άνοδο στους ουρανούς περιγράφουν αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε μια ηθική της περατότητας. Ο Γκρέι αφηγείται με χάρη και σπιρτάδα τα αδιέξοδα της «μαριονέτας» και τις μετεξελίξεις της ανθρώπινης αυταπάτης χωρίς να σπεύδει σε κάποιο βολικό πολιτικό συμπέρασμα. Οι ιδέες μπορεί εν τέλει να προσφέρουν ευχαρίστηση και πνευματική ανταμοιβή – ακόμα και αν δείχνουν προς έναν κόσμο χωρίς μεγάλα περιθώρια σωτηρίας.
Ο κ. Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.
